कार्तिक महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला साजरा केला जाणारा सण रूप चौदस,नरक चतुर्दशी,छोटी दीपावली,नरक निवरण चतुर्दशी किंवा काली चौदस या नावानेही ओळखला जातो.दीपावलीच्या पाच दिवसांच्या उत्सवात,हा सण धनत्रयोदशी च्या दुसऱ्या दिवशी साजरा केला जातो.या दिवशी सूर्योदयापूर्वी स्नान केल्यानंतर यम तर्पण आणि सायंकाळी दीपदानाचे महत्त्व आहे.तेरस,चौदस आणि अमावस्येच्या दिवशी दिवा लावल्याने यम प्रकोपापासून मुक्ती मिळते आणि लक्ष्मीची कृपा जीवनात कायम राहते,अशी धार्मिक श्रद्धा आहे.
धार्मिक कथांनुसार,प्राचीन काळी नरकासुर या राक्षसाने आपल्या सामर्थ्याने देव आणि ऋषींना बंदिस्त केले होते आणि १६ हजार १०० सुंदर राजकन्यांनाही बंधक बनवले होते.नरकासुराच्या अत्याचाराने त्रस्त झालेले देव,ऋषी आणि संत भगवान श्रीकृष्णाच्या आश्रयाला गेले.
नरकासुराला एका स्त्रीच्या हातून मरण्याचा शाप मिळाला होता,म्हणून भगवान श्रीकृष्णाने आपली पत्नी सत्यभामाच्या मदतीने कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला नरकासुराचा वध करून त्याच्या बंदिवासातून १६ हजार शंभर मुलींची सुटका केली.या मुलींनी श्रीकृष्णाला सांगितले की, समाज त्यांना स्वीकारणार नाही,त्यामुळे देवानेच काहीतरी उपाय करावा.या मुलींना समाजात सन्मान मिळावा म्हणून श्रीकृष्णाने सत्यभामेच्या मदतीने या सर्व मुलींशी विवाह केला.
नरकासुर हा राक्षस होता,ज्याचा श्रीकृष्णाने तिसरी पत्नी सत्यभामाच्या मदतीने वध केला होता.श्रीकृष्णाने त्याचा वध करून १६ हजार १०० मुलींना कैदेतून मुक्त केले. त्यानंतर त्या मुलींना त्यांच्या पालकांकडे जाण्याची विनंती केली,त्यांनी नाकारून कृष्णाशी लग्नाचा प्रस्ताव ठेवला,नंतर या कृष्णाच्या १६,१०० पत्नी आणि आठ मुख्य पत्नींना सोळा हजार एकशे आठ राण्या असे संबोधण्यात आले.नरकासुराच्या वधामुळे हा दिवस नरकचतुर्दशी म्हणून साजरा केला जातो.
पुढे या सर्व भगवान श्रीकृष्णाच्या १६ हजार एकशे पत्नी म्हणून ओळखल्या जाऊ लागल्या.नरकासुरापासून सुटका मिळाली म्हणून देवांना आणि पृथ्वी वरील लोकांना खूप आनंद झाला आणि त्यांनी हा सण साजरा केला.तेव्हापासून हा सण साजरा करण्याची परंपरा सुरू झाल्याचे मानले जाते. या दिवशी श्रीकृष्णाची विशेष पूजा केली जाते आणि त्यांच्या या मंत्राचे पठण केले जाते.
वासुदेव सुतम देवम्,नरकासुर मर्दनम्। देवकी परमानंदम्,कृष्णम् वंदे जगत् गुरुम्।
भगवान श्रीकृष्णाने नरकासुर या राक्षसाचा वध केल्यावर त्यांनी तेल आणि मलईने स्नान केले होते.तेव्हापासून या दिवशी तेलाने स्नान करण्याची प्रथा सुरू झाली.असे मानले जाते की या स्नानाने नरकापासून मुक्ती मिळते आणि स्वर्ग आणि सौंदर्य प्राप्त होते.
दुसर्‍या मान्यतेनुसार,नरकासुराच्या ताब्यात असल्यामुळे सोळा हजार शंभर मुलींचे उदार रूप पुन्हा कांती श्रीकृष्णाने बहाल केले,म्हणून या दिवशी स्त्रिया तेल कासेने स्नान करतात आणि सोळा श्रृंगार करतात.नरक चतुर्दशीला १६ श्रृंगार करणार्‍या महिलांना श्रीकृष्णाची पत्नी रुख्मिनी देवीकडून सौभाग्य आणि सौंदर्य प्राप्त होते,असे मानले जाते.
