भारतातीलच नाही तर संपूर्ण हॉकी विश्वातील सर्वात महान खेळाडू म्हणून आजही मेजर ध्यानचंद यांचे नाव आदराने घेतले जाते.हॉकीमधील जादूगार म्हणून ध्यानचंद यांची जगमध्ये ओळख आहे.मेजर ध्यानचंद यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १९०५ रोजी अलाहाबाद येथे झाला.त्यांचा जन्म कुशवाह कुटुंबात झाला होता.लहानपणी क्रीडापटूची विशेष चिन्हे नव्हती.असे म्हणता येईल की हॉकी खेळाची प्रतिभा जन्मजात नव्हती,परंतु त्याने सतत सराव,चिकाटी,संघर्ष आणि निर्धार यांच्या मदतीने ही प्रतिष्ठा मिळवली होती.सामान्य शिक्षण प्राप्त केल्यानंतर, वयाच्या १६ व्या वर्षी १९९२ मध्ये दिल्लीतील पहिल्या ब्राह्मण रेजिमेंटमध्ये,एक सामान्य सैनिक म्हणून सैन्यात भरती झाले. ‘प्रथम ब्राह्मण रेजिमेंट’ मध्ये भरती होईपर्यंत त्यांना हॉकीमध्ये विशेष रस नव्हता.ध्यानचंद यांना हॉकी खेळण्यास प्रवृत्त करण्याचे श्रेय रेजिमेंटचे सुभेदार मेजर तिवारी यांना जाते.
मेजर तिवारी स्वतः एक प्रेमी आणि क्रीडापटू होते.त्याच्या देखरेखीखाली,ध्यानचंद यांनी हॉकी खेळायला सुरुवात केली आणि लवकरच ते जगातील एक महान खेळाडू बनले.१९२७ मध्ये लान्स नाईक बनले.१९३२ एडी मध्ये लॉस एंजेलिसला जाताना नायक यांची नेमणूक झाली.१९३७ मध्ये, जेव्हा ते भारतीय हॉकी संघाचे कर्णधार होते,तेव्हा त्यांना सुभेदार बनवण्यात आले.जेव्हा दुसरे महायुद्ध सुरू झाले १९४३ मध्ये तेव्हा ‘लेफ्टनंट’ ची नियुक्ती करण्यात आली आणि भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर १९४८ मध्ये कर्णधार बनले. हॉकीच्या खेळामुळेच त्याला सैन्यात पदोन्नती मिळाली.१९३८ मध्ये त्यांना ‘व्हाईसरॉय कमिशन’ मिळाले आणि ते सुभेदार झाले. त्यानंतर एकापाठोपाठ एक ते सुभेदार,लेफ्टनंट आणि कॅप्टन बनले.नंतर त्यांना मेजर बनवण्यात आले.
ध्यानचंद फुटबॉलमध्ये पेले आणि क्रिकेटमध्ये ब्रॅडमन यांच्या समकक्ष मानले जातात.चेंडू त्याच्या काठीला इतका चिकटला की प्रतिस्पर्ध्याला बऱ्याचदा संशय येईल की तो जादूच्या काठीने खेळत आहे.हॉलंडमध्येही त्याची हॉकी स्टिक चुंबक असल्याच्या संशयावरून तुटलेली दिसली.जपानमध्ये ज्याप्रकारे बॉल ध्यानचंदच्या हॉकी स्टिकला चिकटत असे ते पाहून त्याची हॉकी स्टिक चिकटलेली असल्याचे सांगितले गेले.ध्यानचंद यांच्या हॉकी कलेचे किस्से जगातील इतर कोणत्याही खेळाडूबद्दल क्वचितच ऐकले जातात.त्याची हॉकीची कला पाहून हॉकीचे चाहते वाह-वाह म्हणत असत, पण प्रतिस्पर्धी संघाचे खेळाडूही संवेदना गमावून त्यांची कला पाहण्यात व्यस्त व्हायचे.
त्याच्या कलाकृतीने मोहित होऊन जर्मनीच्या रुडोल्फ हिटलरसारख्या जिद्दी सम्राटाने त्याला जर्मनीकडून खेळण्याची ऑफर दिली.परंतु ध्यानचंद नेहमीच भारतासाठी खेळले हा सर्वात मोठा अभिमान मानत.व्हिएन्नामध्ये ध्यानचंद यांचा चार हातात चार हॉकी स्टिक असलेला पुतळा उभारण्यात आला आणि ध्यानचंद किती महान खेळाडू आहे हे दाखवण्यात आले.
जेव्हा हे ब्राह्मण रेजिमेंटमध्ये होते,तेव्हा त्यांनी हॉकीची आवड असलेले मेजर बढे तिवारी यांच्याकडून हॉकीचे पहिले धडे शिकले.१९२२ ते १९२६ पर्यंत ते सैन्याच्या समान स्पर्धांमध्ये हॉकी खेळत असत.दिल्लीत आयोजित वार्षिक स्पर्धेत त्यांचे कौतुक झाले तेव्हा त्यांना प्रोत्साहन मिळाले.पहिला सामना १३ मे १९२६ रोजी न्यूझीलंडमध्ये खेळला गेला. न्यूझीलंडमध्ये ३ कसोटी सामन्यांसह २१ सामने खेळले. या २१ सामन्यांपैकी १८ सामने जिंकले,२ सामने अनिर्णीत झाले आणि दुसरा सामना हरले.त्यांनी सर्व सामन्यांमध्ये १९२ गोल केले होते.२७ मे १९३२ रोजी त्यांनी श्रीलंकेत दोन सामने खेळले.पहिल्या सामन्यात २१-० आणि दुसऱ्या सामन्यात १०-० ने विजय मिळवला.१९३५ मध्ये,त्याच्या संघाने भारतीय हॉकी संघाच्या न्यूझीलंड दौऱ्यावर ४९ सामने खेळले.ज्यात ४८ सामने जिंकले गेले आणि एक पावसामुळे पुढे ढकलण्यात आला.त्यांनी आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमध्ये ४०० हून अधिक गोल केले.ध्यानचंद हे एप्रिल १९४९ मध्ये प्रथम श्रेणी हॉकीतून निवृत्त झाले.
१९५६ मध्ये त्यांना भारताचा प्रतिष्ठित नागरी सन्मान पद्मभूषण प्रदान करण्यात आला.ध्यानचंद यांना क्रीडा क्षेत्रात १९५६ मध्ये पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. त्यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १९०५ रोजी अलाहाबाद,संयुक्त प्रांत,ब्रिटिश भारत येथे झाला.त्यांचा वाढदिवस भारताचा राष्ट्रीय क्रीडा दिवस म्हणून घोषित करण्यात आला आहे. या दिवशी राष्ट्रीय पुरस्कार अर्जुन आणि द्रोणाचार्य पुरस्कार क्रीडा क्षेत्रातील उत्कृष्ट कामगिरीसाठी दिले जातात.
मेजर ध्यानचंद यांचे ३ डिसेंबर १९७९ रोजी ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस,दिल्ली येथे यकृताच्या कर्करोगामुळे निधन झाले.
६ ऑगस्ट २०२१ रोजी भारताचे सर्वोच्च क्रीडा सन्मान राजीव गांधी खेल रत्न पुरस्काराचे नाव मेजर ध्यानचंद यांच्या सन्मानार्थ भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी मेजर ध्यानचंद खेल रत्न पुरस्कार असे ठेवले.
