वाघेश्वर मंदिर, पवना तलाव, मावळ, पुणे, महाराष्ट्र येथे असलेले एक प्राचीन हिंदू मंदिर आहे, जे भगवान शंकराला समर्पित आहे. त्याच्या अनोख्या स्थानामुळे आणि ऐतिहासिक महत्त्वामुळे हे मंदिर प्रसिद्ध आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
- वय आणि उत्पत्ती: हे मंदिर सुमारे 700-1000 वर्षे जुने असल्याचा अंदाज आहे, कदाचित 11व्या किंवा 12व्या शतकात हेमाडपंथी स्थापत्य शैलीत बांधले गेले. यामध्ये काळ्या बेसाल्ट दगडांचा वापर केला आहे, जे चुना न वापरता एकमेकांमध्ये बसवलेले आहेत. स्थानिक दंतकथांनुसार, पांडवांनी वनवासात असताना हे मंदिर बांधले, परंतु ही कथा ऐतिहासिक नसून पौराणिक आहे.
- ऐतिहासिक महत्त्व: छत्रपती शिवाजी महाराजांनी कोकण-सिंधुदुर्ग जिंकल्यावर आणि तिकोणा किंवा तुंग किल्ल्यावर असताना या मंदिराला भेट दिल्याचे सांगितले जाते. यामुळे मराठा साम्राज्यात या मंदिराचे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व दिसून येते.
- पवना धरणामुळे बुडालेले मंदिर: 1965 मध्ये पवना धरण बांधले गेले आणि 1971 मध्ये ते कार्यान्वित झाले. धरणाच्या जलाशयामुळे हे मंदिर वर्षातून सुमारे आठ महिने (ऑगस्ट ते मार्च) पाण्याखाली बुडते आणि केवळ एप्रिल ते जुलै दरम्यान पाण्याची पातळी कमी झाल्यावर दिसते. या अनोख्या घटनेमुळे हे मंदिर भक्त आणि पर्यटकांसाठी आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे.
स्थापत्य वैशिष्ट्ये
- बांधकाम: हेमाडपंथी शैलीत बांधलेल्या या मंदिरात हिंदू पौराणिक कथांवर आधारित कोरीव दगडी खांब आणि शिल्पे आहेत. मुख्य गर्भगृह आजही चांगल्या स्थितीत आहे, परंतु पिरॅमिड आकाराची शिखरे कोसळली आहे आणि भिंतींना पाण्यामुळे तडे आणि नुकसान झाले आहे.
- पुनर्स्थापना: 2017 मध्ये मलिक आर्किटेक्चरने पुनर्स्थापना प्रकल्प हाती घेतला. राजस्थानी दगड कारागिरांनी फोटोग्रामेट्री आणि 3D मॉडेलिंगचा वापर करून विखुरलेले दगड पुन्हा जोडले. चार महिन्यांच्या या प्रकल्पामुळे मंदिराची मूळ कारागिरी जपली गेली आणि ते पाण्याच्या आवर्ती पूरांना तोंड देऊ शकते.
सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
- बुडालेले मंदिर: वर्षातील बहुतांश काळ पाण्याखाली राहणारे आणि उन्हाळ्यात पुन्हा दिसणारे हे मंदिर एक आध्यात्मिक आश्चर्य आहे. याला “पाण्याखालील मूक रक्षक” असेही म्हणतात. सह्याद्री पर्वतरांगांमधील शांत वातावरणामुळे भक्त आणि पर्यटक येथे येतात.
- स्थानिक इतिहासाशी संबंध: मंदिराच्या आजूबाजूला तुंग, लोहगड आणि तिकोणा किल्ले आहेत, जे या परिसराच्या समृद्ध ऐतिहासिक वारशाला पूरक ठरतात. मराठा स्वराज्य साम्राज्य यांचा साक्षीदार हे मंदिर आहे.
सध्याची स्थिती आणि संवर्धन
- वार्षिक पाण्याखाली बुडण्यामुळे नुकसान होत असले तरी मंदिराची मुख्य रचना आजही टिकून आहे. या ऐतिहासिक वारशाचे संवर्धन व्हावे यासाठी पुरातत्त्व विभागाकडे मागणी होत आहे.
- पवना तलावाला भेट देणाऱ्या पर्यटकांसाठी हे मंदिर प्रमुख आकर्षण आहे, जे अध्यात्म, इतिहास आणि निसर्गसौंदर्य यांचा संगम आहे.
स्थानाबाबत स्पष्टीकरण
पुण्यातील वाघोली येथे पुणे-अहमदनगर महामार्गावर आणखी एक वाघेश्वर मंदिर आहे, जे भगवान शंकराला समर्पित आहे. परंतु ते पवना तलावातील मंदिरापासून वेगळे आहे, कारण ते पाण्याखाली बुडत नाही आणि वर्षभर उपलब्ध आहे.
भेट देण्याची माहिती
- प्रवेश: मंदिर मार्चच्या शेवटी ते जुलैपर्यंत पवना तलावाच्या पाण्याखालून बाहेर येते, ज्यामुळे ते केवळ हंगामी आकर्षण आहे. हे पवना धरणाजवळ, पुण्यापासून मावळ मार्गे उपलब्ध आहे.
- भेट देण्याची उत्तम वेळ: एप्रिल ते जुलै, जेव्हा मंदिर दृश्यमान आणि प्रवेशयोग्य असते. सह्याद्री पर्वतरांगा आणि पवना तलाव यामुळे येथील निसर्गसौंदर्य वाढते.
अधिक माहितीसाठी स्थानिक पर्यटन स्थळांशी संपर्क साधा किंवा प्रादेशिक अधिकाऱ्यांशी संपर्क करा. मंदिराचा अनोखा इतिहास आणि हंगामी दृश्यमानता यामुळे अध्यात्म, स्थापत्य आणि महाराष्ट्राच्या वारशात रस असणाऱ्यांसाठी हे एक अवश्य भेट देण्याचे ठिकाण आहे.
Responses (0 )