भारतीय सैन्यदल हे देशाच्या सुरक्षेचा आणि एकतेचा आधारस्तंभ आहे. सैन्यात देशाच्या प्रत्येक भागातून, प्रत्येक समाजातून लोक सहभागी होतात. परंतु, एक प्रश्न नेहमी चर्चेत येतो की, गुजरातसारख्या प्रगत आणि मोठ्या लोकसंख्येच्या राज्यातील गुजराती लोकांचा सैन्यातील सहभाग का कमी आहे? यामागील कारणे ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक घटकांशी निगडित आहेत. या लेखात आपण याबाबत सविस्तर चर्चा करू.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी गुजरात हा नेहमीच व्यापार आणि उद्योगधंद्यांचा केंद्रबिंदू राहिला आहे. मध्ययुगातही गुजरातमधील बंदरे जसे की सूरत, दीव आणि पोरबंदर हे आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे प्रमुख केंद्र होते. गुजराती व्यापारी भारतापासून ते आखातातील देश, आफ्रिका आणि दक्षिण-पूर्व आशियापर्यंत व्यापार करत असत. यामुळे गुजरातमध्ये व्यापारी संस्कृती रुजली, ज्याने लोकांना सैन्यापेक्षा व्यापाराकडे अधिक आकर्षित केले. याउलट, पंजाब, उत्तर प्रदेश किंवा हिमाचल प्रदेश यांसारख्या राज्यांमध्ये सैन्याची परंपरा ब्रिटिश काळापासून मजबूत होती, कारण तिथे ‘मार्शल रेस’ (लढाऊ जाती) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या समुदायांना ब्रिटिशांनी सैन्यात भरतीसाठी प्रोत्साहन दिले. गुजरातमध्ये अशी परंपरा फारशी विकसित झाली नाही.
सांस्कृतिक आणि सामाजिक कारणेगुजरातमधील बहुतांश समाज, विशेषतः वैश्य आणि पाटीदार, यांचा कल व्यापार, उद्योग आणि शिक्षणाकडे आहे. सैन्यदलात सामील होण्यापेक्षा गुजराती तरुण व्यवसायात यश मिळवण्याला प्राधान्य देतात. यामागे गुजरातची समृद्ध आर्थिक परिस्थिती आणि उद्योजकतेची मानसिकता आहे. सैन्यदलात सामील होणे हे जोखमीचे आणि कठीण जीवनाशी जोडले जाते, तर व्यापारातून आर्थिक स्थैर्य आणि सामाजिक प्रतिष्ठा मिळते. यामुळे गुजराती तरुणांचा सैन्याकडे कल कमी आहे.
शिवाय, काही तज्ञांच्या मते, गुजरातमधील तरुणांमध्ये शारीरिक तंदुरुस्ती आणि शिक्षणाच्या पातळीशी संबंधित काही अडचणी येतात. सैन्याच्या भरती प्रक्रियेत कठीण शारीरिक चाचण्या आणि लेखी परीक्षा असतात. गुजरातमधील काही भागांत तंबाखूच्या सेवनाची सवय आणि अपुरी शिक्षण सुविधा यामुळे तरुणांना या चाचण्यांमध्ये यश मिळवणे कठीण जाते.
सैन्यात गुजरातींचा सहभाग असे असले तरी गुजराती लोक सैन्यात पूर्णपणे अनुपस्थित आहेत, असे नाही. 2021 च्या आकडेवारीनुसार, सुमारे 22,417 गुजराती भारतीय सैन्यात, 1,258 हवाई दलात आणि 625 नौदलात कार्यरत आहेत. गुजरातमधील काही समुदाय, जसे की राजपूत (जडेजा, सोलंकी) आणि आदिवासी समाज, सैन्यात सहभागी होतात. तसेच, अहमदाबाद, वडोदरा आणि जामनगरसारख्या शहरांमध्ये माजी सैनिकांची संख्या लक्षणीय आहे. गुजरातमधील काही कुटुंबांनी, जसे की गज्जर कुटुंबाने, तीन पिढ्यांपासून सैन्यात सेवा दिली आहे, जी एक प्रेरणादायी बाब आहे.
गुजरात रेजिमेंट का नाही? भारतीय सैन्यात सिख, मराठा, राजपूत अशा अनेक रेजिमेंट्स आहेत, परंतु ‘गुजरात रेजिमेंट’ नाही. यामागे सैन्याची धोरणे कारणीभूत आहेत. स्वातंत्र्यानंतर, सैन्याने जाती, समुदाय किंवा प्रादेशिक ओळखीवर आधारित नवीन रेजिमेंट्स स्थापन करण्याचे टाळले आहे. 2004 मध्ये तत्कालीन उपपंतप्रधान लालकृष्ण अडवाणी आणि मुख्यमंत्री नरेंद्र मोदी यांनी गुजरात रेजिमेंटची मागणी केली होती, परंतु सैन्याने ही मागणी नाकारली, कारण सैन्य ‘सर्व-वर्गीय’ (ऑल-क्लास) रेजिमेंट्सकडे वाटचाल करत आहे.
निष्कर्ष गुजराती लोकांचा सैन्यातील कमी सहभाग हा त्यांच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमीचा परिणाम आहे. परंतु, याचा अर्थ असा नाही की गुजराती देशभक्तीच्या बाबतीत कमी पडतात. प्रत्येक समाज देशाच्या प्रगतीत वेगवेगळ्या मार्गांनी योगदान देतो. गुजरातने व्यापार, उद्योग आणि शिक्षणात देशाला नेहमीच पुढे नेले आहे. सैन्यातील सहभाग वाढवण्यासाठी शिक्षण, जागरूकता आणि प्रशिक्षण यांवर अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे. भविष्यात गुजरातमधून अधिक तरुण सैन्यात सामील होतील, अशी अपेक्षा आहे, आणि त्यामुळे देशाच्या संरक्षणात गुजरातचे योगदान आणखी वाढेल.
संदर्भ (References):
Responses (0 )